System kar i nagród w wychowaniu dziecka budzi wiele wątpliwości wśród rodziców i jest pojęciem szeroko analizowanym także przez pedagogów i psychologów. Każdy opiekun zastanawia się, jak skutecznie karać i jak nagradzać dziecko, aby czerpało ono z tego jak najlepszą naukę.
Czy kary dla dzieci są skuteczne?
Nie ma dziecka, które byłoby zawsze grzeczne i nigdy nie dopuściło się zachowań niedopuszczalnych przez rodziców. Karanie dziecka ma na celu wpojenia mu, jakich działań powinno unikać i jednocześnie pomóc w dostosowaniu się do wymagań społeczeństwa. Dylemat rodzica polega zazwyczaj na tym, jaki rodzaj kary dla dziecka zastosować w danej sytuacji.
Po pierwsze, zanim w ogóle zdecydujemy się ukarać dziecko, musimy zastanowić się, czy jego złe zachowanie wynikało ze zwykłego nieposłuszeństwa, czy też kryją się za nim inne przyczyny. W zakresie nieodpowiedniego zachowania u dziecka wyróżniamy bowiem 3 typy:
- zachowania drażniące – czyli takie, które adekwatne są do wieku i zachowania, mogące wywoływać złość lub niepokój rodziców. Zazwyczaj zdarzają się sporadycznie i mogą wynikać, np. z chęci doświadczenia czegoś nowego lub zabawy (np. dziecko bawiło się zapałkami i podpaliło firankę lub dywan),
- zachowania niepożądane – charakteryzują się tym, że są nieodpowiednie do wieku i poziomu rozwoju dziecka, przez co mogą być oznaką poważniejszych problemów, np. dziecko regularnie rzuca się na ziemię lub bije rodzica, gdy ten czegoś mu odmawia,
- zaburzenia – jest to zbiór niepożądanych zachowań dziecka, powtarzających się systematycznie przez kilka miesięcy i mających znaczenie dla jego rozwoju, mogących pogarszać funkcjonowanie malucha.
Dostosowując odpowiednie kary do zachowania dziecka, można z dużą skutecznością zmienić jego podejście i nauczyć je odpowiednich wzorców, a także wyrobić pewne zasady, do których będzie się stosowało.
Rodzaje i znaczenie kar u dzieci
Wobec nieposłuszeństwa dziecka można stosować:
- dezaprobatę – wyrażoną słowem, gestem lub sposobem zachowania,
- upomnienie słowne,
- naganę z omówieniem przyczyny jej udzielania,
- ignorowanie – niezwracanie na dziecko uwagi, dopóki nie zacznie zachowywać się odpowiednio (tego typu kara działa, gdy celem dziecka jest przyciągnięcie uwagi rodzica poprzez złe zachowanie),
- odebranie przywileju – np. pozbawieniu dostępu do komputera lub odebranie kieszonkowego.
Istnieją także metody karania, takie jak odosobnienie dziecka na pewien czas, np. rodzic rozkazuje dziecku zamknąć się w swoim pokoju, czy też postawienie na skutki naturalne, w których to dziecko musi ponieść konsekwencje swojego zachowania, np. zbije wazon, więc dajemy mu wybór odkupienia go z kieszonkowego lub samodzielne naprawienie przedmiotu.
Jak i za co nagradzać dziecko?
Głównym zadaniem nagradzania jest zwiększenie motywacji malucha do powielania zachowań pożądanych. Odpowiednio dobrana nagroda ma jednak także inne działanie i może:
- umacniać w dziecku wiarę we własne siły,
- wzbudzić potrzebę uznania i sukcesu,
- zachęcać do podejmowania wyzwań,
- sprawiać radość i wprowadzać w dobre samopoczucie.
Wielu rodziców popełnia błąd, polegający na dawaniu dziecku nagród materialnych, które sprawiają mu krótką przyjemność, a jednak nie realizują w pełni celu samego nagradzania. Dobrym rozwiązaniem jest stworzenie pewnego systemu dobierania nagród. Przede wszystkim każdy rodzic powinien zadbać o to, aby dziecko zawsze miało zestaw rzeczy zapewnionych, niezależnych od zachowania, np. ciepłe, pełnowartościowe posiłki, czyste ubrania, przybory szkolne itd. Produkty materialne mogą stanowić nagrodę w pewnych przypadkach, jednak nie powinny przeważać nad innymi, wpływającymi na psychikę dziecka i jego poczucie własnej wartości.
Do najczęstszych metod nagradzania zaliczamy:
- uznanie słowne,
- okazanie zaufania słowem i zachowaniem,
- okazywanie uczucia miłości i radości,
- nagrody rzeczowe.
Dla rodzica ważne powinno by to, aby dążyć do wyrobienia u dziecka nawyku, który sprawi, że będzie zachowywało się tak, jak uczą rodzice i opiekunowie. Warto też pamiętać o tym, że wyrobienie takich przyzwyczajeń może wymagać czasu, dlatego warto wypracować sobie system nagradzania stopniowego, czyli nagradzać zachowania coraz bliższe oczekiwanym.
Na przykład, jeżeli dziecko często robi bałagan i chcemy nauczyć je porządkowania swojego otoczenia i jednego dnia uda mu się sprzątnąć jedynie część zabawek, warto to nagrodzić, zamiast czekać, aż upora się ze wszystkimi. To wzbudzi w maluchu motywację do tego, aby następnym razem dokładniej wykonać zadanie. W tym przypadku trzeba też jednak pamiętać o konsekwencji, a więc jeżeli bałagan przeszkadza nam jednego dnia, drugiego nie możemy udawać, że go nie zauważamy. Należy pamiętać, że w wychowaniu dziecka najważniejsze jest przede wszystkim wzmacnianie zachowań pożądanych, a więc nagród powinno być więcej niż kar. Nie można jednak zapominać o konsekwencji w stosowaniu jednych i drugich.
